بدیع لفظی در مخزن الاسرار نظامی

چکیده تفسیر حقیقی تحوّلات بدیع در زبان فارسی تنها از راه مقایسه ی دیوان‎ شاعران و نویسندگان بزرگ هر دوره و تطبیق موضوعات بلاغی‎بدیعی آن ها نسبت به یکدیگر ممکن است. از میان این بزرگان که اندیشه را با زیبایی و لطافت و جمال لفظ همراه داشته و به اوج کمال و نمط عالی دست یافته‎اند می‎توان به نظامی اشاره کرد. سبک آثار نظامی، مبتنی بر شگردها و عوامل بدیعی و بیانی است و اگر این عناصر را از آن حذف کنیم، سبک ادبیش به سرعت به سطح کلام عادی تنزل مییابد. در مخزن الاسرار ترفندهای بدیعی چنان در کلام بهکار گرفته که گویی فضای هنری خاصِ شعر، آن را طلبیده و به عنوان عنصری اصلی پذیرفته است. کلامش نه تنها رنگ تکلّف و تصنّع به خود نگرفته بلکه به حد اعلای بلاغت رسیده است. نظامی در خلق مخزن الاسرار با استفاده از ترفندهای بدیعی و ایجاد موسیقی، فضای مناسبی برای پیاده کردن اندیشه و عواطف خویش آفریده است. برای کشف و تحلیل بهتر این ترفندهای زیبایی آفرین در مخزن الاسرار، آنها را جداگانه در محورهای شعری بررسی کردهایم، زیرا از دیدگاه صور خیال شناسی جدید، شعرهای برتر و بلند از دو محور عمده ی شعری برخوردارند: محور عمودی، محور افقی. محور عمودی، طرح کلّی و شکل عمومی شعر است و محور افقی تک تک ابیات. گونه هی مختلف تکرار هم در محور افقی دیده می‎شود هم در محور عمودی و این تکرار یا به صورت تام (همگونی کامل) است یا ناقص (همگونی ناقص). منظور از تکرار تام، تکرار واژه به صورت کامل است. تکرار ناقص نیز شامل سجع و انواع آن، جناس و انواع آن، واج آرایی، تکرار هجا، اشتقاق و شبه اشتقاق می‎شود. این دو گونه تکرار گاهی به صورت افقی و در یک بیت صورت می‎گیرند و گاهی به صورت عمودی در چندین بیت تکرار میگردند. در این پژوهش به بررسی ترفندهای بدیع لفظی موجود در مخزن الاسرار پرداخته شده است و گونه های مختلف آن را با ذکر نمونه و بسامد تکرار آن مشخص کرده ایم.